Goranci između Albanaca i Srba

Opština Dragaš – Gora se nalazi na Šar planini, na krajnjem jugu Kosova. Na ovom području, pored Albanaca, živi i muslimansko stanovništvo južnoslovenskog porekla. Goranci imaju svoj jezik, kulturu i tradiciju, ali su u poslednje vreme izloženi snažnim asimilacionim pritiscima.

Igrom sudbine, Goranci su krajem osamdesetih godina prošlog veka uvučeni u srpsko-albanski sukob i po svemu sudeći od raspleta ovog sukoba zavisiće i njihova dalja budućnost.

Srpsko-albanski sukob je za posledicu imao i podelu među Gorancima, jer je jedan deo prihvatio kosovske institucije, dok je drugi deo ostao lojalan Srbiji.

Iako su migracije na Šar planini predstavljale način života, one su uzele maha u poslednjih četvrt veka.

Najbolji primer je selo Vranište, koje se nalazi na pet kilometara od Dragaša. Ovo selo je prema popisu iz 1981. godine imalo 926 stanovnika, a 2011. godine svega 352, dok je 2016. godine broj stanovnika bio i manji od 300.

Većina stanovnika sa setom govori o vremenu kada je bilo posla u preduzećima poput Drateksa, Šar-proizvoda, Koritnika… U to vreme je veliki broj stanovnika Vraništa bio zaposlen i u državnoj službi.

Sankcije i inflacija su uništile privredu ovog kraja i u to vreme prve veće grupe Goranaca odlaze u inostranstvo.

Takva je i priča Hasima Aslanija, koji je u Nemačku otišao 1993. godine.

„Ja sam otišao u Nemačku u vreme kada je sve stalo u Srbiji. Tada sam radio kao taksista, i bilo je teško. Nije bilo benzina, rezervnih delova, a vladala je i inflacija. Bilo je loše za život. Tada sam se oženio i otišao“, priča Aslani.

U selu su ostali ljudi koji su bili zaposleni u javnim preduzećima, državnim organima i lokalnoj samoupravi. Njihov položaj je bio nešto bolji, jer su imali redovna primanja.

Stvari su postale loše posle NATO bombardovanja 1999. godine. Posle povlačenja Vojske Jugoslavije i MUP-a, najgore su prošli Goranci u Dragašu, gde su mnogi morali da prodaju kuće i lokale i da odu. U prilog ovim tvrdnjama govori i podatak da je broj stanovnika u Dragašu između 1981. godine i 2011. godine ostao na skoro istom niovu (1.114 prema 1.098) ali je albanska populacija u tom periodu duplirana.

U prvim godinama posle bombardovanja prioritet je bila obnova područja koja su postradala u ratu, tako da je obnova infrastrukture bila spora i sporadična. Sela su uglavnom bila bez struje, a asfaltni putevi su bili u lošem stanju, kao i vodosnabdevanje. Privatizacija društvenih preduzeća nije dovela do njihovog oporavka, već su uglavnom zatvorena. Slabe privredne aktivnosti su imale za posledicu dalje migracije.

„Za nas tada na Kosovu nije bilo posla, bilo je teško vreme. Nije se moglo doći do posla ni kod privatnika, a o državnom poslu je moglo samo da se sanja“, kaže Amir Danijali, koji je otišao u Italiju 2004. godine.

Sukob Srba i Albanaca se u Gori najviše osetio u obrazovanju gde trenutno funkcionišu dva paralelna prosvetna sistema na tri jezika. Škole na albanskom i bosanskom jeziku nastavu organizuju prema školskim programima Ministarstva prosvete Kosova, dok se u školama na srpskom jeziku nastava organizuje prema nastavnom program Ministarstva prosvete Srbije. Po kosovskom nastavnom planu nastavu izvodi 35 osnovnih škola, dok po srpskom nastavnom planu radi šest osnovnih škola.

Goranci kažu da ih najviše iritira majorizacija, pošto među sudijama nema Goranaca, a ni Bošnjaka. U policiji je od 50 policajaca 13 Goranaca i pet Bošnjaka, a slična je situacija i u zdravstvu i lokalnoj samoupravi. Opštinski internetski portal uglavnom ima informacije na albanskom jeziku, dok je deo na srpskom jeziku oskudan.

Većina Goranaca se žali i na lošu bezbedonosnu situaciju ističući kao primer brojne pljačke u selima Gore. Zanimljivo je pomenuti da se meštani sela Orčuša zbog straha od razbojnika iz Albanije protive izgradnji puta od sela do granice sa Albanijom. Oni tvrde da će se na taj način olakšati ilegalna seča šume i krađa stoke. Treba pomenuti i da je prema izveštaju koji je Kosovska policijska služba (KPS) dostavila odbornicima u opštini Dragaš evidentirano 175 krivičnih dela.

Selo Vranište u toku letnje sezone je pod restrikcijama, tako da vode u slavinama ima samo u jutarnjim časovima. Primera radi, u julu su bila aktuelna i isključenja struje od po više sati, zbog navodnih radova na mreži. A većina se seća i radova na putu Dragaš-Vranište, koji je raskopan početkom leta a asfaltiran tek kada je završena sezona godišnjih odmora.

U junu ove godine u Dragašu je svečano otkriven i spomenik Ademu Jašariju, koga Albanci smatraju herojem, a mnogi Goranci to vide kao provokaciju.

Letnji i zimski ritam života

Život u Gori ima dva ritma, letnji, kada se svi “pečalbari” vrate u rodni kraj i zimski kada sela opuste.

Letnji ritam je ritam veridbi, svadbi i veselja, kada Gora više liči na neko veliko turističko mesto, nego na nerazvijenu opštinu. To je i vreme kada se pokazuje lični uspeh prvenstveno kroz automobile. Tada se ugovaraju i gradnje novih kuća, kao i renoviranje starih.

Leto je i vreme kada se meri uspeh među Gorancima, što je i glavni pokretač mnogih da i oni krenu put emigracije.

Prema rečima Uzeira Hamze, kordinatora za integraciju i prava zajednice u Opštini Dragaš, poslednji veliki talas je bio 2014. godine kada je Goru napustilo više od 40 porodica. Nezvanično, u to vreme je put zapadne Evrope krenulo i više goranskih porodica iz Srbije. Ovom talasu migracija je najviše u to vreme doprinela odluka Francuske i Nemačke da Kosovo proglase nesigurnom zonom za manjine.

Prema podacima Agencije za statistike iz Prištine do 2011. godine, više od 8.000 ljudi iz opštine Dragaš živi u drugim zemljama. Najviše ljudi je otišlo u Austriju (2.387), Nemačku (1.260) i Švajcarsku (1.067).

Hamza kaže i da Goranci i Bošnjaci i dalje odlaze u inostranstvo, ali da se radi o malom broju. On ističe da je trenutno najveći problem nezaposlenost, koja je i glavni uzrok migracija.

Što se tiče statusa povratnika u Gori, postoje dve kategorije. Prvu kategoriju čine osobe koje su na Kosovo vraćene po Sporazumu o readmisiji koji je Vlada Kosova potpisala sa EU. Ključno ograničenje ovog sporazuma je da će vlada obezbediti pomoć za sve one koji su napustili Kosovo do 28. juna 2010. godine.

Većna Goranaca koji su vraćeni po Sporazumu o readmisiji su Kosovo napustili posle 2010. godine i nemaju pravo na pomoć, zato te porodice ponovo kreću put zapadne Evrope i cela procedura se ponavlja, ističe Hamza.

U znatno boljem položaju su interno raseljena lica, to jest svi oni koji su zbog ratnih sukoba napusili područje Kosova i nalaze se u Srbiji. Za takve osobe, ukoliko su uredno registrovani u UNHCR-u, postoje posebni programi. Za ovu kategoriju ljudi Opštinska kancelarije za Zajednice i povratak u Dragašu je izgradila više od trista kuća u Gori, a uz pomoć Ministarstva za zajednice i povratak Kosova, veliki broj kuća je i rekonstruisan.

„Gora je ranije bila bolja i lepša nego sada”

Obični ljudi su naučili da se nose sa svojim nedaćama i problemima. Kao i svugde govori se o skupoći, cenama struje i komunalnih usluga, neažurnoj administraciji…

Većina Goranaca nema poverenja u Albance, i ne veruje u bilo kakvu mogućnost dogovora.

„Gora je ranije bila bolja i lepša nego sada, a sada nema šanse za život. Sve je gore i gore. Tu bi moralo nešto da se preduzme da bi bilo bolje. Mi smo odlazili zbog posla a sada se odlazi zbog nasilja i nema šansi za povratak. Teško da može nešto da se uradi pošto nema više naših ljudi i nema perspektive više“, kaže Hasim Aslani.

Dugačka tradicija migracija

Istorijski gledano, tokom 20. veka opštinu Dragaš su zahvatilo više migracionih talasa. Pečalbarska tradicija je uspostavljena u 19. i trajala je sve do sredine 20. veka. Ovaj period karakteriše odlazak muškaraca, dok su žene i deca ostajala u Gori.

Posle Drugog svetskog rata, počinje drugi talas odlazaka, kada su Goru napuštale kompletne porodice. Sedamdesetih godina 20. veka prvi Goranci odlaze i u zemlje zapadne Evrope, prvenstveno u SR Nemačku.

Po dostupnim statistikama, između 1970, i 1989. godine može se videti da broj osoba koje odlaze u inostranstvo raste a da je posebno visok u periodu između 1990 i 2009. godine

Devedesetih postoje dva paralelna procesa, jedan broj Goranca se vraća u Goru prvenstveno iz Bosne i Hercegovine zbog rata, dok istovremeno počinje i masovniji odlazak stanovništva u zemlje EU, kao što su Austrija, Italija, Nemačka, Švedska, Francuska.

Statistike u tom periodu pokazuju još nekoliko zanimljivih podataka što se tiče uzroka odlaska: najveći broj je otišao iz porodičnih razloga (3.991) zatim sledi posao (2.978) dok je sukob na Kosovu 1998-99 kao razlog navelo 357 osoba.

Kada se posmatraju pojedinačno podaci za svaku godinu, može se videti da je između 1990. i 1997. godine prosečno opštinu Dragaš napuštalo šezdesetak osoba, a da zatim u periodu od 1998. do 2000. godine dolazi do masovnijih odlazaka, tako da je u ove tri godine prosečno odlazilo oko 180 osoba. Od 2001. do 2008. godine broj osoba koji je odlazio je nešto manji, tako da je u inostranstvo godišnje odlazilo njih 125. Broj ljudi koji su napuštali Dragaš se povećao između 2009. i 2011. godine, tako da je u ovom periodu otišlo oko 1.000 osoba iz Gore.

Pored odlazaka u inostranstvo, u prethodnom periodu su bili i jaki migracioni talasi ka gradskim sredinama na Kosovu, tako da je samo u Prizren otišlo više od 400 žitelja, a oko 160 u Prištinu.

Pouzdanih podataka za poslednje dve godine nema, ali po onome što se nezvanično može saznati broj onih koji odlaze je bio u porastu 2014. i početkom 2015. godine. Kako su zatim usledili veliki migrantski talasi sa Bliskog istoka koji su dobili prioritete, manji broj ljudi se odlučivao za odlazak.

No, u praksi, većina Goranaca je uzela kosovske lične karte. Stariji od 65 godina primaju osnovnu penziju Kosovskog PIO fonda, bez obzira da li su ostvarili radni staž. Možda je najzanimljivije da se i pored loše bezbednosti i infrastrukture, dosta gradi. I da se ljudi odlučuju da svoju teško stečenu ušteđevinu ulažu u svoj rodni kraj.

Goranska sela danas sve više podsećaju na sela istočne Srbije, sa višespratnicama koje su sagrađene novcem zarađenim u tuđini. No, kao i u istočnoj Srbiji, ove kuće su tokom godine uglavnom prazne a vlasnici dolaze samo leti, tokom sezone godišnjih odmora. Nakon toga, sela ulaze u zimski ritam, a rasprava o budućnosti Gore ponovo postaje aktuelna.

Zaposleni u institucijama Republike Srbije, veruju da će Srbija zaštiti Gorance. Oni koji su uključeni u rad lokalne samouprave veruju da se mora pregovarati sa Albancima i da će veliki dogovori zaobići Gorance. Nezaposleni tada razmišljaju o odlasku.

Ekonomija – preduslov da se zaustavi iseljavanje

U srpskim medijima Goranci su predstavljeni kao poslednja odbrana Srbije. Političari su glavni gosti na obeležavanju Đurđevdana u Gori i obećanja uvek ima dosta. No, do sada je malo šta realizovano.

U poslednje vreme govori se o vraćanju u život opštine Gora u granicama iz 1992. godine, koja bi bila uključena u sastav Zajednice srpskih opština. Formalni zahtev je krajem 2015. godine upućen kosovskoj vladi, ali za sada još uvek nema informacija šta se dešava sa ovom inicijativom. Ovo je jedina inicijativa u poslednje vreme oko koje su se složili goranski i bošnjački političari u Gori.

Ono što plaši Gorance je sudbina paralelnih institucija kada se formira Zajednica srpskih opština. Hoće li one opstati ili će biti ugašene.

Postoje i oni koji veruju da Albancima odgovara paralelno obrazovanje, jer se na taj način Goranci usmeravaju ka Srbiji zbog nekompatibilnih obrazovnih programa.

Većina veruje da bi gašenje paralelnih institucija bilo okidač za još jedan talas iseljavanja.

Jedina stvar koja bi mogla da zaustavi iseljavanje stanovnika opštine Dragaš je ekonomija, jer svi veruju da bi otvaranje radnih mesta zaustavilo dalje iseljavanje. Nažalost, prema podacima OEBS-a, u opštini Dragaš postoji 740 privrednih subjekata koji zapošljavaju 1.050 lica, dok se poljoprivredom bavi nešto više od 1.800 domaćinstava, koja gaje više od 6.000 grla krupne stoke i oko 13.000 ovaca. No, sve je to malo za opštinu u kojoj živi oko 34.000 stanovnika. I tako Goranci žive u senci visoke politike, dok se njihov broj smanjuje. Za 30 godina broj Goranca u Gori je prepolovljen. Na popisu iz 2011. godine bilo 8.957 Goranaca kao i 4.100 Bošnjaka. Kada se ovi podaci uporede sa popisom iz 1981. godine, kada je na istom području živelo 15.942 Muslimana, jasno je da je goranska zajednica izgubila oko 3.000 ljudi.

Istorija devedesetih

Uspon Slobodana Miloševića i rastuće tenzije na Kosovu su imali posledice i po Gorance. U to vreme su se članovi Saveza komunista Jugoslavije iz goranskih sela uglavnom pridružili Socijalističkoj partiji Srbije i među prvima prvima su podržali amandmane na Ustav Srbije kojim je ukinuta autonomija Kosova.

Ove aktivnosti su išle na ruku Miloševiću, kome su bili potrebni pozitivni primeri lojalnih građana u pokrajini. Kako je u to vreme u opštini Dragaš živelo oko 18.000 Albanaca i oko 16.000 Goranaca , doneta je odluka da se opština podeli na dva dela. Teritorija opštine Dragaš je podeljena tako da su formirane opština Opolje (većinski albanska) i opština Gora (većinski goranska). Opština Opolje je već krajem 1992. godine ukinuta, a njena teritorija je priključena opštini Prizren.

U momentima formiranja i odvajanja opštine, albanski politički pokret pod vođstvom Ibrahima Rugove već je bio profilisan i čvrst u nameri da osigura potpunu nezavisnost Kosova od Srbije, odnosno osigura ravnopravnost sa jugoslovenskim republikama. Iz tih razloga su stanovnici Opolja bili veoma pasivni, jer nisu prihvatali odluke koje su dolazile iz Srbije. A odluka o odvajanju opštine u tom trenutku opravdavana je izgovorom da će opština biti osigurana i za Albance u Opolju, za koju su oni ranih osamdesetih godina u dva navrata podnosili zahteve tražeći zasebnu opštinu sa sedištem u selu Brodosavce.

Svi zaposleni u javnim institucijama Pokrajine Kosovo u to vreme su morali da se pismeno izjasne da prihvataju mere Republike Srbije i da su lojalni Srbiji. Oni koji nisu potpisali izjave dobili su otkaze, tako da je na ovaj način veliki broj Albanaca otpušten iz državne službe. Ovakva praksa je stvorila lošu atmosfere među Gorancima i Albancima, sa katastrofalnim posledicama.

Istovremeno, Goranci se u srpskim medijima portretišu kao posebna etnička grupa, koja ne pripada ni Muslimanima ni Albancima, i koja ima veliki broj dodirnih tačaka sa srpskim nacionalnim korpusom. U fokusu je prvenstveno proslava Đurđevdana kao pravoslavnog praznika, koji kod Goranaca ima potpuno drugačiju konotaciju.

Kako je Ustavom uveden višestranački politički sistem, u opštini Gora počinje sa delovanjem i opštinski odbor Stranke demokratske akcije. Ovo je i početak sukoba među Gorancima. Vladajući SPS čini sve da članove SDA zastraši i da spreči saradnju sa Albancima iz Opolja. U to vreme je organizovan i napad na kolonu pristalica SDA, koji su išli na miting te stranke u selu Restelica.

Zanimljivo je pomenuti da su u to vreme predstavnici SPS-a iz Dragaša obračunavaju i sa Gorancima koji ne žive u Gori: lokalnim vlastima se šalje dopis u kome se “cinkare” Goranci koji se ne slažu sa politikom Slobodana Miloševića.

Na izborima održanim 1996. godine u opštini Gora pravo glasa je imalo malo manje od 9.000 stanovnika, a glasalo je više od 7.000 što je bio odziv od oko 80 odsto. Apsolutnu većinu na ovim izborima je osvojila Socijalistička partija Srbije koja je imala 27 odbornika (4.300 glasova), dok je Jugoslovenska levica imala nešto više od 1.500 glasova. Koalicija Zajedno i grupe građana su na ovim izborima skupile oko 1.000 glasova, ali nisu osvojili nijedan odbornički mandat.

Na ekonomskom planu, situacija je devedesetih godina 20. veka bila teška. Društvena preduzeća sa teritorije opštine Dragaš propadaju (Šarproizvodi, Drateks, Koritnik…). Poljoprivredno preduzeće Šarproizvodi ne uspeva da kroz razvoj ovčarstva omogući egzistenciju građanima Gore. Komunalna infrastruktura je potpuno zanemarena, a o privrednim investicijama nije bilo ni govora. Jedino su zaposleni u državnim i opštinskim službama mogli da računaju na koliko-toliko redovna primanja. U ovom sektoru je i došlo do zapošljavanja nakon odlaska Albanaca.

Radikalizacija sukoba između Srba i Albanaca se nije u velikoj meri prelila na područje opštine Gora. Uglavnom su ratna dejstva vođena na samoj granici, u blizini karaula Krstec i Orčuša. Na teritoriji opštine Gora je između jula 1998. godine i avgusta 2000. godine stradalo 20 osoba, i to 13 Albanaca, šest Srba i jedan Goranac.

Po dolasku KFOR-a i UMNIK-a na Kosovo, bezbedonosna situacija postaje komplikovana. Prvo se jedinice Vojske Jugoslavije povlače sa granica, a policija iz samog Dragaša i privremeno nastaje bezbedonosni vakuum, koji je trajao do raspoređivanja trupa KFOR-a.

Političke strukture koje su rukovodile opštinom Gora su se raspale čim je potpisan Kumanovski sporazum, a počelo povlačenje snaga vojske i policije. Opštinski i policijski funkcioneri beže sa porodicama u centralnu Srbiju, dok većina Goranaca razmišlja da li da se povlači sa vojskom u Srbiju. U to vreme su i predstavnici Oslobdilačke vojske Kosova (OVK) učinili dosta na sprečavanju egzodusa, pošto su garantovali bezbednost svima koji predaju oružje koje je ostavila Vojska Jugoslavije.

Između jula i septembra 1999. godine u Dragašu vladaju albanske paravojne formacije, koje organizuju ad hoc sudove koji šikaniraju Gorance. Glavni razlog je činjenica da su Goranci kao rezervisti bili uključeni u sastav policije i Vojske Jugoslavije. Patrole OVK su često vršile premetačine po goranskim kućama – prvenstveno u Dragašu – u potrazi za oružjem. Goranci iz sela u ovom periodu iz bezbednosnih razloga uglavnom nisu dolazili u Dragaš.

Istorija dvehiljaditih

Bezbednosni period do 2003. godine je bio izuzetno težak a na prostoru Kosova i 11 osoba, koje su poreklom iz Gore, nastradalo je u različitim situacijama. Na teritoriji opštine Dragaš ubijena su tri Goranca u ovom periodu, i to Aslani Mendur iz Vraništa (10. februara 2000. godine), Rahte Irfan iz Dragaša (6. marta 2001) i Mustafa Saljidin iz Donjeg Krsteca (31. decembra 2002). Ovi zločini do danas nisu dobili sudski epilog, niti su počinioci pronađeni.

Politički i u ovom periodu počinju da koegzistiraju dve realnosti, jedna je opština Dragaš u Dragašu, a drugo je izmeštena opština Gora u Kruševcu. Svi koji žele srpska dokumenta morali su da po izvode iz matičnih knjiga putuju u Kruševac, dok su oni koji su želeli dokumenta UMNIK-a morali u Dragaš. U ovakvoj situaciji počinje stvaranje paralelnih svetova, u kojima neko priznaje vlast Srbije, a neko vlast UMNIK-a a kasnije i Republike Kosovo.

Političko organizovanje Goranaca u okviru Kosova sada dobija novi pravac, tako da se izdvajaju dve struje. Prva je organizovana uz zaštitu Srbije, i zastupa stavove zvanične politike Srbije kroz zaštitu populacije. Druga opcija je nastala na kritici SPS-a i srpske politike i priznaje institucije Kosova. Kako su rešavani problemi između Srba i Albanaca, tako su na marginama tih sporazuma rešavani i neki od problema Goranaca.

Organizacija lokalnih izbora od strane UMNIK-a uspostavila je novu ravnotežu snaga pa su tako na izborima održanim 2000. godine albanske stranke osvojile više od 10.000 glasova, dok su goranske i bošnjačke stranke imale oko 3.500 glasova. Već na izborima održanim 2001. godine albanske stranke osvojile su više od 8.800 glasova, dok su goranske i bošnjačke stranke imale nešto više od 3.200 glasova. Izbori koji su održani 2002. godine doneli su goranskim i bošnjačkim strankama oko 3.000 glasova, dok su albanske stranke imale više od 8.600 glasova.

Na izborima koji su održani 2013. godine goranske i bošnjačke stranke su osvojile nešto više od 3.900 glasova, dok su dve najveće albanske stranke osvojile više od 8.100 glasova. Na tim izborima je za predsednika opštine izabran Salim Jenuzi iz Demokratske partije Kosova.

Političke konfrontacije Goranaca imale su za posledicu i nacionalno razdvajanje, jer se muslimani Gore sada dele na Gorance i Bošnjake. Obrazovanje je postalo teren na kome obe strane pokušavaju da pokažu svoju snagu. Jedna grupa odbija po svaku cenu obrazovanje na bosanskom jeziku, dok druga grupa kategorički odbija nastavu na srpskom jeziku.

Ono što je ohrabrujući pomak jeste činjenica da su politički predstavnici Goranaca i Bošnjaka zajednički podneli zahtev za formiranjem opštine Gora vladi u Prištini.

Hoće li ovaj predlog dobiti podršku i na kojoj teritoriji bi se nova opština prostirala je nepoznanica, ali svakako govori o jačanju svesti među Gorancima i Bošnjacima da je vreme da se izbore za sopstvenu lokalnu samoupravu.

Samir Aslani

Članak “Goranci između Albanaca i Srba” proizveden je kao deo projekta “Stvarni ljudi – stvarna rešenja”, koji je finansiran sredstvima EU u okviru Medijskog programa 2014. Sadržaj članka je isključivo odgovornost PR agencije za veb portale Web-almanah Zlatibor i Nezavisnog društva novinara Vojvodine i ni na koji način ne odražava stavove Evropske unije.